Tandır, Anadolu’nun kadim topraklarının hemen her köşesinde rastlanan, geçmişi asırlara dayanan bir pişirme tekniği, mutfak kültürü ve binlerce yıldır süregelen bir gelenektir.

Eskiden kerpiçten veya taştan yapılan evlerimizin dışında bağımsız ayrı veya bitişik, üstü düz damla örtülü, üç etrafı duvarla kapalı, ön cephesi açık ve genellikle ağaç korkulukla çevrilmiş, orta yerinde bir tandır, üst veya alt köşede bacalı bir ocak, duvar diplerinde sedir veya yere serili minder ve yastıkların bulunduğu birazca yüksek bir mekân vardı ve buna tandırbaşı denirdi. 

Geçmişte hayalimizde kalan binbir güzelliği, binbir hatırayı çağrıştıran bir kelime Tandırbaşı…

Tandırbaşı, sadece bir ekmek veya yemek pişirme alanı değil, aynı zamanda bir kültürel buluşma noktası, bir aile içi bağ kurma vesilesi ve bazen de hayatta kalma aracı olmuştur.

Tandırbaşı, tandırın başında geçirilen zamanın adıdır. Bu terim, tandırın sadece bir pişirme aracı olmasının ötesinde, etrafında bir araya gelme, paylaşma ve kültürel aktarım mekânı olmasını da simgeler. Anadolu’nun her köşesinde, özellikle kırsal alanlarda tandır ve tandırbaşı geleneği yaşatıldı ve nesilden nesile aktarıldı.

Tandırbaşı, özellikle ilkbahar, yaz ve sonbahar aylarında yoğun olarak kullanılan evlerin kalbinde serin, soğuk kış günlerinde ise sıcak bir köşe olarak varlık gösterir. Tandırbaşı, Anadolu’nun kırsal kesimlerinde bir ritüel alanıdır. Köy hayatında, özellikle kadınlar için tandırbaşı, sosyal bir buluşma noktasıdır.

Tandırbaşı, evin diğer işlerinin yapıldığı ve özellikle kadınların çok kullandığı bir alandı. Kadınlar tandırbaşında bir araya gelerek imece usulü ile çeşitli işler ve kış hazırlıkları yaparlardı.

Tandırbaşının en önemli işlevi, gece yarısından sonra başlayan süreçle birlikte kadınların bir araya gelerek tandır ekmek hamurunun hazırlandığı, yufkaların açıldığı, tandır ekmeği ve çeşitlerinin pişirildiği bir mekân olmasıdır.  

Kadınlar, tandırbaşında örgü örer, ip eğirir, dantel işler, yün çırpar, yorgan, döşek, yastık bağlar, tandırbaşında toplanır, sohbet eder, dertleşir ve kolektif bir şekilde iş yapmanın keyfini çıkarırdı. Tüm kış hazırlıkları burada yapılırdı. Kurutmalık ve dolmalık tüm sebzelerin hazırlanması, turşu, sos, salça ve çeşit çeşit reçellerin yapılması, mahsere hazırlıklarının başlaması, erişte tutmaç ve şehriyelerin kesilmesi, tarhanaların yapılması, kavurmalık etlerin doğranması ve bazen de pişirilmesi, bulgur, mercimek, nohut, pirinç ve fasulyelerin yabancı maddelerden seçilerek ayıklanması, el değirmeninde bulgurluk buğdayın çekilmesi, elenmesi, tepürlenmesi ve unların elenmesi hep tandırbaşında yapılırdı. Kısaca aklınıza gelebilecek tüm kış hazırlıklarının yapıldığı sıcak bir mekândı tandırbaşı…

Tandırbaşında yapılan tüm bu tür işler hem evin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik hem de bir araya gelerek yapılan işlerde dayanışmanın ve paylaşmanın sembolüydü. Tandırbaşı, aynı zamanda sosyal etkileşimin de merkeziydi.

Aile üyeleri, komşular, akrabalar tandırbaşında toplanır, misafirler burada ağırlanarak geçmişin hatıraları, köyün haberleri ve günlük hayatın meseleleri üzerinde konuşulurdu. Bu sohbetler, genellikle nesiller arası bilgi ve kültürel aktarımın da bir parçası olurdu. Yaşlılar, gençlere geçmişin hikayelerini, atasözlerini ve masalları anlatır; böylece gelenekler, nesiller boyu canlı tutulurdu. Tandırbaşı, bu anlamda, her zaman için bir evin en sıcak ve en kıymetli alanlarından biri olmuştur.

Erkekler ise tandırbaşına daha az gelirler, ancak geldiklerinde genellikle köy işleri, tarım, hayvancılık ve köydeki genel sorunlar hakkında konuşurlardı. Bu sohbetlerde köyün geleceği, yapılacak işler ve yardımlaşma konuları ele alınırdı.

Tandırbaşı, özellikle yağışlı havalarda çocukların sığınağı ve oyun alanıydı. Basit taş oyunları gibi iç mekanlarda oynanan tüm oyunlar burada oynanır, bazen yetişkinler de oyunlara katılır, özellikle misafirlerin olduğu günlerde, hafifçe rekabetçi ve heyecanlı bir hava meydana getirilirdi. Bu oyunlar, sadece eğlence değil, aynı zamanda sosyal bağları güçlendiren ve toplumsal dayanışmayı artıran faaliyetlerdi.

Zaman geçtikçe, modernleşme ve şehirleşme süreciyle birlikte tandır ve tandırbaşı geleneği de azalmaya başladı. Şehirdeki yaşam, tandırbaşının sıcaklığını ve samimiyetini yavaş yavaş unutturdu. Tandırbaşı, artık nadiren kullanılan bir alan ve bir nostalji objesi haline geldi ve anılmaya başlandı.

Tandırbaşında geçirilen zamanın hatıraları, hala birçok insan için özel ve anlamlıdır. Çocukluk yıllarında tandırbaşında pişen ekmeğin kokusunu hatırlayanlar, bu kokuyu ve anıyı modern dünyada aramaya devam ediyorlar.

Tandırbaşında geçirilen zamanın hatıraları, hala birçok insan için özel ve anlamlıdır. Geçmişin bu sıcak köşesi özlemle anılır. Bu özlem, aslında kaybolan bir kültürün, bir yaşam tarzının ve sıcak aile bağlarının özlemidir. O günlerin samimiyeti, birlikteliği ve paylaşımları, modern dünyanın soğukluğuna karşı bir sığınak olarak hatırlanır.

Bugün, tandırbaşını hatırlamak, insanları bir araya getiren, kültürel bağları güçlendiren ve toplumsal dayanışmayı teşvik eden bir yaşam biçimini de hatırlamaktır.

Geçmişte toplumsal hayatın merkezi olan tandırbaşı, günümüzde modernleşmenin etkisiyle kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya kalmış olsa da bu kültürel mirasın korunması ve gelecek nesillere aktarılması büyük önem taşımaktadır. Tandırbaşı kültürü, sadece ekmek pişirme ve yemek yapmanın ötesinde, toplumun bir arada olmasını, dayanışmayı ve kültürel devamlılığı sağlaması bakımından Türk kültüründe derin izler bırakmıştır.

Anadolu’nun bu kadim geleneği, zamanın tandırında pişen bir kültürel miras olarak bazı köylerimizde nesilden nesile aktarılmaya devam ediyor. Bu miras, modern dünyanın hızlı yaşamına karşı bir direnç, bir anı ve belki de gelecekte yeniden canlandırılacak bir değer olarak varlığını sürdürmeye çalışıyor.

Tandır ve tandır ekmeği ile ilgili yazılarımız daha sonra inşallah…

19.08.2024

Süleyman Yapıcı

Günışığı Gazetesi