geçen haftadan devam…

Bu haftaki yazımıza; yine Osmanlı Vilayet salnâmelerine göre Çemişgezek ilçesinin çeşitli mülkler, mektepler, ziraat, hayvancılık, ticaret ve üretimi, resmi daire ve memurları ile ilgili bilgilerle Cemşid-İ Abad / Çemişgezek yazı dizimizi bitirmek istiyorum.

VII. Çeşitli Mülkler

Çemişgezek, kaza ve nahiye olduğu dönemde Diyarbekir ve Ma’muratü’l-Aziz salnâmelerinde “Çeşitli Mülkler” başlığı altında Çemişgezek merkez ve geneli ilgili bilgiler verilmektedir. Biz sadece Çemişgezek merkez ile ilgili verilen bilgileri harmanlamaya çalıştık:

Çemişgezek’te; 753/744 hane, 167/178/222/250 dükkân, 1 mağaza, 1 hükümet konağı, 1 kışla-i hümayun, 1 telgrafhane, 1 ihtisabhane, 2 hamam, 3 fırın, 6 kahve, 10 değirmen, 1 dink, 1 boyahane, 5 cami-i şerif, 2 mescid-i şerif, , 1 medrese, 1 mekteb-i rüşdiye, 2 mekteb-i Müslim, 4 kilise, 2 Ermeni mektebi, 1 oda, 15 ahır, 1 tekke, 25 samanlık, 13 bağ, 922 bahçe, 1.387 tarla, 8 bademlik, 59 kavaklık, 10 söğütlük, 13 meşelik, 8 çayırlık, 16 mera, 63 boş arsa, 21 çeşme, 3 köprü, 28 harman yeri, 8 Müslim kabristanı, 1 Ermeni mezarlığı bulunmaktadır.

“Çeşitli Mülkler” ile ilgili bilgiler, köyler dahil olmak üzere Çemişgezek’in geneli için de verilmektedir.

Kale mahallesinde bulunan Süleymaniye Camii ve 3 personelinden,

Hamidiye Medresesi ve Müderrisi Edirne Müderrislerinden Tevfik Efendi’den,

Bendbaşı Mahallesi’nde Kadiri tarikatına mensup Şeyh Hasan Bey Zaviyesi’nden,           

Çukur Mahallesi’nde Meryem Ana ve Evcik Mahallesi’nde Surb Terus kiliselerinden,           

Eski Hamam Mahallesi’nde Merkez hamamı ve Çukur Mahallesi’nde ise Yeni hamamdan bahsedilmektedir.   

VII. Mektepler

Vilayet salnamelerinde “Mektepler” bölümü ayrı bir öneme sahiptir.

Bu bölümde Çemişgezek ilçe merkezinde, nahiye ve köylerinde bulunan Müslim ve Gayrimüslim Rüşdiye ve ibtidaiye okullarının isimleri, bulundukları mahalle veya köyleri, mensup olduğu din/cemaatleri, hocalarının isimleri ve öğrenci sayıları tek tek belirtilmiştir. Örnek olarak Rüşdiye mektebi ile ilgili bilgileri aktarmakla yetiniyorum.

Çarşı Hacı Cami civarında Müslümanlara ait Rüşdiye Mektebi’nin hocaları ve öğrenci sayıları:

Birinci Öğretmenleri Edirne müderrislerinden Mustafa Sabri Efendi,

Muavini Süleyman Hilmi Efendi.

İkinci Öğretmen Numan Efendi.

Bevvab Emin Efendi ve Hasan Ağa.

Öğrenci Sayısı: 55 / 53 / 75.

VIII. Ziraat, Hayvancılık, Ticaret ve Üretim

Çemişgezek genelinde 564 bahçe, 3.331 bağ, 359 kavaklık, 10 söğütlük, 50 dutluk, 1.126 mişmişlik, 8 yoncalık, 8 çayırlık, 20 sebzelik, 30 bostanlık, 32.463 tarla, 565 harman yeri, 29 mera ve 84 buğday dingi ile 105 değirmenin bulunduğu belirtildikten sonra konularına göre şu bilgiler verilmektedir:

a)  Bahçe, Bağ ve Yetişen Ürünler

“Bu kaza; Kara Nahiye, Ova ve Surb Betros isimleriyle üç kısma ayrılır. Nahiye denilen kısım oldukça bağlık, bahçelik ise de verimli geniş arazisi yoktur.

Ova kısmı, verimli ve mahsulü bol toprakları olmasına rağmen meyve ve sebze gibi ürünler yetişmemektedir. Surb Betros kısmı ise taşlıktır.”

b) Ziraat ve Ürünler

“Buralarda henüz yeni usullere göre tarım yapılmamakta olup, çeşitli sebeplerden dolayı mevcut olan arazinin ancak beşte biri ekilebilmektedir. Elde edilen mahsul yerel ihtiyacı karşılamadığından dolayı dışarıdan zahire ithal edilerek tamamlanmaktadır. Arazisi kısmen tınlı topraklardır.

Eylül’den Teşrin-i Sani (Kasım) ayına kadar güz, Şubat 15’inden Nisan başına kadar yaz tohumları ekilir.

Haziran başında güz, Temmuz’da da yaz ekinlerinin hasadı yapılır. Ziraat eski usul ve aletlerle, taşımacılık hayvanlarla yapılmaktadır. Ekinler tohum ve arazisine göre bire dört-beş oranında mahsul vermektedir.

Yerel mahsuller 120.000 İstanbul kilesi zahire, 15.000 eski kıyye yağ ve yerel ihtiyaçlara yetecek kadar badem, erik, elma, üzüm, vişne, nar, ayva, şeftali, armut ve çoğunlukla dut ve diğer meyveler ile pekmez, pestil ve sucuktan ibarettir.”

c) Hayvancılık

“Kaza dâhilinde 235 beygir ve kısrak, 722 katır, 5.796 inek ve öküz, 2 manda, 8.242 merkep, 10.896 koyun, 9.856 keçi, 10.100 kadar tavuk vardır. Kaz ve hinde çok azdır.”

d) Ticaret ve Üretim

“Yıllık geliri 813.923, yerel gideri 307.340 kuruştur.

Topraktan testi, yünden şalvarlık, pamuktan yerli bezi tezgâhlarda imal edilmektedir. Manifatura ve tartı işleri ile diğer mallar Giresun, Halep taraflarından ithal edilir.”

IX. Resmi Daire ve Memurları

Ayrıca bu salnamelerde Çemişgezek nahiye ve kaza olduğu dönemlerde resmî daire ve bu dairelerde çalışan memurların isimleri de verilmektedir.

Mesela; 1870 yılında Çemişgezek nahiye müdürü Ali Ağa, Kâtibi ise Mustafa Efendi’dir.

1892 yılında Çemişgezek kazasının kaymakamı Salih Fikri Efendi, belediye reisi ise Osman Efendi’dir.

1907 yılında Çemişgezek kazasının müftüsü Hacı Muhammed Arif Efendi, ziraat banka şubesi reisi Ahmed Efendi, polis dairesi komiseri Üçüncü Komiser Hasan Efendi ve belediye reisi Salim Bey’dir.

Bu bilgilerle aynı zamanda resmî kurumların kurulduğu tarihleri da öğrenmiş oluyoruz. Mesela; belediye teşkilatı 1870, rüşdiye mektebi 1889 ve ziraat bankası 1907 yılında kurulmuştur.           

Yine bu salnamelerde Çemişgezekli olup, Osmanlı devletinin çeşitli bölgelerinde, çeşitli görev alan mülkiye, ilmiye ve askeri rütbelerde olanların isimleri sıfatları rütbeleri ile ilgili bilgiler de verilmektedir.

[Detaylı bilgi için bknz.: Süleyman Yapıcı, Osmanlı Vilayet Salnamelerde Dersim Sancağı (1969-1908)]

31.03.2023

Süleyman Yapıcı

Günışığı Gazetesi