geçen haftadan devam…

Bu haftaki yazımıza; yine Osmanlı Vilayet salnâmelerine göre Çemişgezek ilçesinin genel coğrafî yapısı, tarihi eserleri, nüfus ve mahalleleri ile devam etmek istiyorum.

IV. Coğrafi Yapısı

Salnâmelerde Çemişgezek’in coğrafî yapısı ile şu bilgiler verilmektedir.

a) İklim

Çemişgezek kazasının iklimi, Osmanlı Asya’sının ortasında bulunan belde soğuk bölgelerden sayılsa da havası ılıman ve dört mevsimin yaşandığı bir yerdir.  

Hava sıcaklığı yaz mevsiminde en fazla 35 dereceye kadar çıkmakta, kış mevsiminde -8 dereceyi bulur. Kış Kanun-i Evvel (Aralık) den başlayarak Şubat sonuna kadar devam eder ve kar yağışı düzenli bir şekilde yağar.

b) Dağlar

Çemişgezek’in kuzeyinde Yılan Dağı, Karasu’yun batısında Arabgir civarında Sarıçiçek ile silsilesi içinde bulunan Bey, Anberan, Kara Baba, Gül dağları, kuzey batısındaki istikametiyle batı tarafında bulunan Geyikli Baba ve oradan Yenma dağında sona erer.

Çemişgezek dâhilindeki Kırklar, Bilan ve Deveboynu dağları Mercan Dağı silsilesinde bitmektedir.

Bu dağlarda geyik, tilki, sansar, ayı, kurt gibi vahşi hayvanlar ile keklik ve benzeri kanatlı hayvanlar bulunur.

c) Tağar ve Barasor Çayı

Dersim kaza merkezi önünden ve diğer mevkilerinden Tağar ve Barasor çayları akmaktadır.

Tağar nehri üzerinde iki adet kârgir köprü mevcut olup bunun birisi merhum Yusuf Ziya Paşa zamanında bir göz olarak inşa olunmuş gayet sağlamdır. Diğeri ise lağvedilmiş Dersim vilayetinin teşkili tarihi olan 1297 (1879/1880) senesinde halk tarafından yardımlaşarak iki göz olarak yapılmıştır.

Tağar Çayı Hozat’tan Halit Pınarı Köyü civarından, Barasor Çayı Deveboynu bölgesinden, Küçükçay Hozat’ın Zat-ı Erkek ve Tacekrek köyleri civarından akarak Murat Nehri’ne karışır.

Bu nehir ve çaylarda izmarit balığı bulunur.

Bahsedilen nehirlerin yatakları derin, etrafındaki arazi yüksek bulunduğundan diğer nehirler gibi istifade edilemez.

d) Madenler ve Şifalı Sular

Çemişgezek Kaza merkezine yarım saat uzaklıkta Çerpeni ve Ersenik köyü civarında işletilmemiş kömür madenleri ve birkaç yerde cilt hastalıklarına iyi gelen maden suları bulunmaktadır.

V. Tarihi Eserler

Kasaba dâhilinde Ulukale ve Rabat köylerinde eski kale harabesi bulunmakta olup, tarihleri hakkında bilgi bulunmamaktadır.

Eski eserlerden kasabanın batı kısmında ve on dakika mesafedeki yekpare büyük kaya üstünde Cengiz Han zamanından kalmış olsa da Ceneviz evleri denilen 20-30’dan fazla taştan yontma odalar ve bir de havuz bulunmaktadır. Bu yerlerin kapı, pencere ve yolları halen mevcuttur. Bazı meraklılar bu yere çıkarak etrafı seyredip burada bulunan havuzdan su içerler.

Tarihi rivayetlere göre Çemişgezek kasabası 20.000 haneye sahip olup, Selçuklulara bağlı Melikşah ve neslinin 300 seneden fazla idare merkezi olmuş iken gittikçe harap olmaya yüz tutarak bugün bulunduğu hal ve konuma düşmüştür. Kasabanın kuzey ve güneyden bir saat, doğu ve batıdan 20’şer dakika mesafesine kadar görünen bina izleri bu tarihi rivayeti doğrulamaktadır.

VI. Nüfus ve Mahalleleri

1325 (1907/1908) tarihli Ma’muratü’l-Aziz salnâmesinde Çemişgezek’in demografik yapısı ile ilgili şu bilgiler verilmektedir:

“Çemişgezek’te düğün ve sünnet törenleri toplumun İslam ölçüleri ve şeriat hükümleri doğrultusunda yapılmaktadır. Geneli Müslüman Sünni mezhebe mensup ve kısmen de Hıristiyan’dan ibaret olan kaza halkı medeni olup, geçim tarzları ve giyimleri medeni kurallara uygundur. Halk Türk, Kürt ve Hıristiyan lisanlarıyla, Hıristiyan halk kendi lisanlarından başka Türkçe konuşurlar.”

Salnâmelerde yıllara göre nüfus sayıları değişkenlik arz ettiğinden biz burada sadece 1325 (1907/1908) tarihli Ma’muratü’l-Aziz salnâmesindeki köy ve nahiyeleri ile birlikte belirtilen nüfusunu aktarmakla yetiniyoruz.

Cemaat İsmi               Erkek         Kadın         Toplam

İslam                           7.568           7.507           15.075

Rum                            119              143             262

Protestan                     89               109             198

Hıristiyan                    1.639           1.763           3.402            

Genel Toplam              9.415           9.522           18.937

Ayrıca 1312 (1894/1895) tarihli Ma’muratü’l-Aziz salnâmesinin Nüfus Nezareti bölümünde Çemişgezek’in tüm mahalle ve köylerinin nüfusları detayla bir şekilde aktarılmıştır.

Günümüzde dutu ile meşhur Ulukale Köyü’nün nüfusunu örnek olarak vermek istiyorum.

İslam Erkek Nüfus       : 252

İslam Kadın Nüfus       : 175

Ermeni Erken Nüfus     : 9

Ermeni Kadın Nüfus    : 9

Toplam Nüfus              : 445

Hane                           : 127

Bu salnâmede Çemişgezek’in; Kale, Çukur, Hacı Camii, Hamam-ı Atik, Tepebaşı, Medrese, Mecid, Meydan, Dere, Kasarcı, Tağar, Moğosor, Ekrek ve Ucbey adında 14 mahallesinin; 101 köyünün olduğunu da öğrenmiş oluyoruz.

devam edecek…

[Detaylı bilgi için bknz.: Süleyman Yapıcı, Osmanlı Vilayet Salnamelerde Dersim Sancağı (1969-1908)]

Not: Asrın felaketini yaşadığımız şu sıkıntılı günlerimizin Ramazan ayında tutacağımız oruçlarla rahatlaması temennisiyle, tövbelerin geri çevrilmediği rahmet ve mağfiret yüklü Ramazan ayınızı tebrik eder, hayırlara vesile olmasını dilerim...

“Oruçlunun rahatlayacağı iki sevinç anı vardır; birisi iftar ettiği zaman, diğeri de orucunun sevabıyla Rabbine kavuştuğu andır.” [Buhari, Savm 9; Müslim, Sıyam 163]

24.03.2023

Süleyman Yapıcı