İlimize 70 km. uzaklıkta olan Çemişgezek, tarihi seyri içinde bu bölgenin önemli bir yerleşim yerlerinden biridir.

Osmanlı döneminde zaman zaman Dersim Sancağı veya Tunceli İl’inin bir kazası olmasına rağmen 1947 yılına kadar hep Elazığ’ın bir parçası olarak görülmüştür.

Daha önceki yazılarımızda Osmanlı Salnâmeleri’ne göre Harput, Ma’muratü’l-Aziz, Maden, Keban ve Palu ilçelerimizden bahsetmiştik.

Bu yazımızda da yine Osmanlı Vilayet Salnâmeleri’ne göre Çemişgezek’ten bahsetmek istiyorum.

Osmanlı Vilayet Salnâmeleri’nde Çemişgezek ile ilgili oldukça detaylı bilgiler verilmektedir. Bu bilgilerden bazılarını kısaca aktarmaya çalışacağım.

I. Çemişgezek Adı

Çemişgezek’in adı çeşitli kaynaklarda farklı belirtilmiştir. Bizans İmparatoru Ermeni kökenli komutanın ismine izafe edildiğini ya da Ermenice kökenli olduğu iddiaları bulunmaktadır. Biz bu isimlerin kaynağı ve kökeni üzerinde durmak istemiyoruz. Kasıtlı olarak lanse edilen bu bilgiler bir iddiadan öteye geçememiştir.

Osmanlı vilayet Salnamelerinde ise Çemişgezek’in isminin kaynağı şu şekilde belirtilmiştir:

“Çemişgezek tabiri, bu kasabanın eski hükümdarlarından Cemşid zamanında yapılıp imar edilmesi sebebiyle ilk olarak buraya “Cemşid-i Abad” ismi verilmiş ve zamanla bu kelime tahrif olarak Çemişgezek halini almıştır.”

II. Çemişgezek Yakın Tarihi

Selçuklu akınlarından sonra Anadolu’nun fethinde büyük hizmetlerde bulunan Ebü’l-Kāsım İzzeddin Saltuk Bey’e Kars, Pasinler, Oltu, Erzurum, Tortum, Tercan, İspir, Bayburt, Şebinkarahisar ve yöreleri veraset yoluyla çocuklarına intikal etmek üzere kendisine iktâ edilmiştir.

Çemişgezek, Anadolu’da kurulan ilk beyliklerden olan Saltukların son beyi Melikşah’ın torunları tarafından Yavuz Sultan Selim devrine kadar hüküm sürdükleri rivayet edilmektedir. 

Osmanlı Vilayet Salnâmeleri’nde, Çemişgezek’in yakın tarihi ile ilgili şu bilgiler verilmektedir:

“Çemişgezek doğusunda Hozat ve Çarsancak, kuzeyinde Ovacık ve Egin, batısında Fırat ve güneyinde Murat nehri ile sınırlıdır. 

Kaza merkezi sancak merkezine 8, merkez vilayete 12 saattir. Bağlı olduğu köyler ile beraber çevresi 50 saatlik mesafeyi içine alır.

Tarihi rivayetlere göre Çemişgezek kasabası 20.000 haneye sahip olup, Selçuklulara bağlı Melikşah ve neslinin 300 seneden fazla idare merkezi olmuş iken gittikçe harap olmaya yüz tutarak bugün (1889) bulunduğu hal ve konuma düşmüştür.

Kasabanın kuzey ve güneyden bir saat, doğu ve batıdan 20’şer dakika mesafesine kadar görünen bina izleri bu tarihi rivayeti doğrulamaktadır.

Pir Muhammed ve Şeyh Hasan Bey’ler 919 (1513/1514) tarihine kadar Çemişgezek, Kemah, Mazgirt, Pertek ve civarında hüküm süren hükümdarlardandır.

Merhum Birinci Sultan Selim Han hazretlerinin Çaldıran Savaşı için hareket ettikleri zaman, merhum Şeyh Hasan Bey’in büyük oğlu Pir Muhammed Bey Erzincan’a giderek Padişahın huzuruna çıkıp kalenin anahtarlarını kendisine teslim ederek itaat ve bağlılığını göstermiştir. Bunun üzerine kendisine padişah tarafından iltifat edilerek mülkleri olarak kendisine Çemişgezek, kardeşleri Sungur Bey’e Pertek, Keyhüsrev Bey’e Sağman sancakları verilmiştir. Diğer kardeşlerine de senelik 5.000.-10.000 akçe tahsisiyle kendilerine teşekkür edilmiş olduğu tarihi rivayetlerin tümünde anlatılmaktadır.

Bir iki ve bazen üç kat olmak üzere yapılan binaların yarım arşın genişliğinde bulunan duvarları taştan kısmen kerpiç, tavanları ahşaptandır. Binalarda kiremit yerine toprak kullanılmaktadır.”

III. İdari Yapısı

Çemişgezek’in idari yapısıyla ilgili bilgiler baktığımız zaman, son Saltuklu beyi Melikşah’ın torunlarının Yavuz Sultan Selim devrine kadar Çemişkezek’te hüküm sürdükleri rivayet edilmektedir. 

1518 yılından sonra Osmanlı hâkimiyetine giren Çemişgezek, liva/sancak olarak Diyarbekir eyaletine, kısa bir süre de Erzurum beylerbeyliğine bağlanır.

1858 yılında kazaya dönüştürülen Çemişgezek, Harput’a bağlanır.

Bu tarihten sonra Osmanlı Vilayet salnamelerine göre Çemişgezek; 1869-1877 yılları arasında Diyarbekir vilayeti Ma’muratü’l-Aziz vilayeti Keban Madeni kazasına bağlı bir nahiyedir.

1880/1881 Ma’muratü’l-Aziz vilayeti Keban Madeni kazasının nahiyesi olan Çemişgezek, aynı yılın sonunda yeniden vilayet oluşturulan Dersim vilayetine bağlanmıştır.  

1889-1908 yılları arasında ise Ma’muratül-Aziz vilayeti Dersim Sancağına bağlı bir kazadır.

Başvartinik, Germili ve Vaskovan nahiyeleri bu kazaya bağlı olup, kaza toplamında 111 mahalle ve köyü bulunur.

1925 yılında Dersim Sancağı da kaldırılınca Çemişgezek de diğer kazalar gibi Elazığ’a bağlanmıştır.

Bu durumu 1935 yılına kadar devam etti. 1935 yılında Tunceli İlinin teşekkül etmesiyle Tunceli'ye bağlandı.

1937 yılında Tunceli'nin tüm ilçeler ile beraber Elazığ’dan yönetilmeye başlandı. 1946 yılında Tunceli ilinin tekrar teşekküllü ile birlikte 1947 yılından itibaren Tunceli ilçesi durumuna getirilerek buradan yönetilmeye başlandı.

devam edecek…

[Detaylı bilgi için bknz.: Süleyman Yapıcı, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Dersim Sancağı (1969-1908)]

17.03.2023

Süleyman Yapıcı

Günışığı Gazetesi