geçen haftadan devam…

Geçen haftaki yazımızda Osmanlı salnâmelerine göre Palu ilçemizin yakın tarihinden bahsetmiştik.

Bu haftaki yazımıza ise; yine Osmanlı Vilayet salnâmelerine göre Palu ilçemizin madenlerinden, genel coğrafî ve idarî yapısı ile devam etmek istiyorum.

Palu madenleri, Coğrafî ve idarî yapısı hakkında Devlet-i Ali Osmaniye, Diyarbekir ve Ma’muratü’l-Aziz salnamelerinde şu bilgiler verilmektedir.

II. Madenler

a) Hoşin Bakır Madeni

Palu kazasına bağlı Hoşin nahiyesinde damar halinde bakır madeni bulunup yüzde beşten ona kadar saf bakır çıkmaktadır. Bu maden, bir adet mağara ve bir suyolundan ibarettir ve cevheri sülfürlü bakır cevheri / kalkopirittir. Bu madende iki adet izale fırınıyla bir kal ocağı ve sekiz adet filika mevcut olup düzenli olarak çıkarılarak imal olunur ve hasılattan yüzde beşi devlet tarafından alınır.

Bu madenin cevheri her ne kadar Ergani Madeni cevheri gibi çok verimli değilse de her tarafı ardıç ve meşe ormanı ile çevrili olduğundan yakacağı kolaylıkla temin edilmektedir. Ergani Madenine nispetle ikinci derecede bir madendir.

b) Bulanık Memlahası

Palu kasabasına beş saat mesafede olup beş adet kuyu ve yirmi adet tavadan ibarettir. Bundan senelik on bin kıyye tuz çıkarılıp senesi içinde tüketilmektedir.

c) Kömür Madenleri

Palu’nun kuzey tarafında iki buçuk saat mesafede bulunan Habab köyünde vapur kömürü madeni varsa da henüz istifade olunamamıştır.

Yine kasabanın kuzey batısında ve 4 saat mesafede Karaçor nahiyesinde dahi 1 kömür madeni izi görülmektedir.”

III. Coğrafî Yapısı

“Diyarbekir vilayetinin son kuzeyinde 3.376 kilometre kare araziden ibarettir. 1 kasaba, 9 nahiye ve 323 köyü bulunmaktadır. Bu köylerden 278 Müslim, 21 Gayrimüslim ve 15’i muhteliftir. Kasaba merkezi Murat nehrinin doğu sağ sahilinde, Diyarbekir’in kuzey ve kuzey batı cihetinde bağ ve bahçeli ve seyr ve temaşasından zevk alınır. Ahalisi genellikle yaz mevsiminde bahçelerde otururlar.”

IV. İdarî Yapısı

Palu Hükûmet Sancağı

1514 Çaldıran seferinden sonra Palu ve çevresi, mülkiyet üzere tevcih edilerek hükûmet statüsü ile Cemşid Bey’e temessük verilmiştir. Yavuz Sultan Selim tarafından verilen temliknameler zaman zaman diğer padişahlar tarafından yenilenmiştir.

Osmanlı Devleti babadan oğula geçmek suretiyle oluşturulan bu hükûmet sancağında yöneticinin kim olacağına karışmadığı gibi, bu sancaklar mefrûzü’l-kalem ve maktûü’l-kadem oldukları için buralarda tahrir yapılamaz ve vergi memurları tarafından teftiş edilemezdi. Beyler, sancak dahilinde vergileri bizzat toplama hakkına sahipti. Bu sancaklardan tahsil ettiği vergi sancak beyinin merkeze vaat ettiği miktarla sınırlıydı.

Doğrudan doğruya Padişah’a bağlı Palu Hükûmet sancağı; iç işlerinde tamamen bağımsız, tımar ve zeameti olmayan ancak sefer esnasında devlete asker veren hükûmet sancaklardandı.

Bu sancakların yöneticisi olan Bey kendi hükûmetinin hazinesi için vergi toplar ve adlî işlerin infâz merciiliği görevini yürütürdü. Bu imtiyazlı durumuna rağmen hükûmet sancakları da sefer sırasında kuvvetleriyle birlikte Beylerbeyi’nin emrine girmek mecburiyetindeydi.

1515 - 1838 Tarihleri Arası İdarî Yapı

Palu, 1515-1838 tarihleri arasında “Hükûmet Sancağı” dır. Bu dönemde içinde Veşin/Karabegan (Arıcak), Sivan (Selvi), Gökdere, Bulanık, Ohi ve Karaçor bölgelerinin tümü hükûmet sancağı altında Palu sınırları içindedir.

1839-1923 yılları arasında Palu, genellikle Diyarbekir Vilayetine, zaman zaman Harput ve Ma’muratü’l-Aziz (Elazığ) vilayetine bağlı bir kazadır.

1869 tarihinde Palu merkeze bağlı 79, Bulanık 49, Hun (Beyhan) 9, Karaçor 38, Ohi (Elazığ ili Karakoçan ilçesi) 20, Karabegan (Elazığ ili Arıcak ilçesi) 15, Veşin (Erimli, Arıcak ilçesi beldesi) 14, Gökdere 25, Sivan (Servi, Bingöl ili Genç beldesi) 11, Çabakçur (Bingöl ili) 55,  Meneşkut (Bingöl ili Solhan ilçesi) 30, Eğil (Diyarbakır ilçesi) 70, Nirib (Kuyular, Diyarbakır ili Hani ilçesi köyü) 10, Terkân (Diyarbakır ili Dicle ilçesi köyü) olmak üzere 13 nahiyesi ve 425 köyü bulunmaktadır. Ayrıca Kocaköy (Diyarbakır ilçesi) de Palu’nun köylerindendir. 

1870 yılında yapılan idari değişikliklerle Palu merkeze bağlı 79, Bulanık 49, Hun 9, Karaçor 38, Ohi 20, Karabegan 15, Veşin 14, Gökdere 25, Sivan 11, Çabakçur 55, Meneşkut 30 olmak üzere 10 nahiyesi ve 345 köyü bulunmaktadır.

Palu, 1923-1924 yılları arasında vilayet olan Ergani Madeni vilayetinin kazasıdır.

1925 yılından itibaren Elâzığ İlinin 7 kazasından biri olmuştur.

[Detaylı bilgi için bknz.: Süleyman Yapıcı, Salnamelerde (Harput-Ma’muratül Aziz-El’aziz) Elazığ]

27.01.2023

Süleyman Yapıcı

Günışığı Gazetesi