Harput, Ma’muratü’l-Aziz yazı dizisinden sonra ilimizin eski ilçelerinden olan Maden ve Keban’dan daha önceki yazılarımızda bahsetmiştik.

Bu yazı dizimizi kadim bir yerleşim yeri olan Palu ile sonlandırmak istiyorum.

Yazı dizimizin tümünde tek kaynak olarak Osmanlı Salnâmeleri’nden yararlandık.

Yine Osmanlı salnâmelerinde aktarılan bilgilerle Palu’nun yakın tarihi, idari yapısı ve coğrafi konumundan bahsetmek istiyorum.

I. Palu Yakın Tarihi

Palu tarihi, Harput ve Havzası tarihiyle birebir aynı özellikleri taşımakla birlikte birbirinin de tamamlayıcısı durumundadır.

Selçuklu akınlarından sonra Çubukoğulları beylik temelini Palu’da atmış ve Palu, beylik merkezi olmuştur. Yine Belek Gazi Palu’yu kendine beylik merkezi olarak seçmiştir. Akkoyunlu Osman Bey Palu’ya yerleşerek Akkoyunluların Palu kolunu kurmuştur.

Osmanlı’dan önce Akkoyunlular ve Safeviler hâkimiyetinde kalan Palu, Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı hâkimiyetine Palu Hükûmeti statüsünde imtiyazlı olarak girmiştir. Palu Hükûmeti’nin beyliği yine Kara lakaplı Cemşid Bey’e verilmiştir.

Palu’nun bu imtiyazlı statüsünü Tanzimat dönemine kadar devam etmiştir.

Osmanlı Vilayet Salnâmeleri’nde, Palu’nun yakın tarihi ile ilgili şu bilgiler verilmektedir:

“Eğil Hükkamı

Eğil hükkamına Mirdasi hâkimleri derler. Sebebi Beni Kilab’ın düzenleyicisi olan Mirdas bin İdris bin Nasr’ın aşireti Haleb’den Eğil’e gelip yerleşmiş olmasıdır. Nesebi on birinci batında Hz. Abdullah bin Abbas (r.a.)’ya vasıl olan Pir Mansur Seyyid Hüseyn-i A’rec, Hakkâri’de yerleşmiş iken lüzum üzerine itibarlı ve aziz olarak Eğil’de Piran karyesine gelip tesbih, dua ve zikirle meşgul olmuştu.

Vefatında oğlu Pir Musa, babasının yerine postnişini olup bunun da durumunun düzelmesi ile birlikte mürid ve bağlıları çoğalmıştı. Vefatından sonra vekil olarak yerine geçen şeyhülislamlık mertebe ve mevkiine haiz oğlu Pir Bedir daha çok mürid ve müntesib kazanmıştır.

Pir Bedir şeyhlik ve riyaseti birleştirip Eğil’de hükûmet oluşturma konusunda adım attı. Bir müddet sonra Diyarbeiır hükûmetine de nail olmuş ise de Sultan Melikşah-ı Selçukî tarafından Emir Artuk ile bu havaliye sevk olunan asker Pir Bedir’i Meyafarkin’de bütün akrabalarıyla beraber katl ve idam etti.

(…) Pir Bedir’in soyu, çocuk ve torunları kalmadığı halde hamile bulunan hanımı o sırada bir oğlan çocuğu dünyaya getirir. Mürid ve müntesibleri Eğil’e getirerek ismine Bulduk adını verirler. Çocuk büyüyüp ergenlik çağına geldiğinde babasının makamını kendine sundular. Emir Bulduk müstakilen Eğil’e hâkim olup vefatında oğlu Emir İbrahim’i yerine geçirdiyse de Emir İbrahim çok geçmeksizin vefat edince emaret unvanı bu defa bunun oğlu Emir Muhammed’e intikal eyledi.

Bir müddet sonra Emir Muhammed de vefat edince Emir Gaybi, Emir Timurtaş ve Emir Hüseyin adında oğulları kaldı. Emir Gaybi Eğil hükûmetine, Emir Timurtaş Palu ve Emir Hüseyin Çermik hükûmetlerine nail oldular ki Palu ve Çermik hükkamı bunların silsilelerinden meydana gelmiştir. 

Palu Hükkâmı   

Palu hükkâmının başlangıcı Mirdas Ümerasının Hz. Abbas sülalesinden Emir Timurtaş bin Emir Muhammed ibn-i Emir İbrahim ibn-i Emir Bulduk’dur. Emir Timurtaş müstakilen Palu’ya hâkim olup vefatında oğlu Emir Hamza ve bunun da vefatıyla oğlu Emir Hüseyin yerine geçti. Bir müddet sonra Akkoyunlu fetretinde Diyarbekir’in yağmalanması hadisesinde Emir Hüseyin Ergani kalesini muhasara için Türkmen harbine girmişken orada öldürülmüştür. Kardeşi Rüstem Bey’in oğlu Cemşid Bey beylik makamına getirildi.

Cemşid Bey kerem ve sert rüzgârı tecrübe etmiş akıllı, uyanık ve bilgili bir zat olup Kürdistan hükkâm ve ümerasının Safevi hükümdarı Şah İsmail’e karşı çıkarak Sultan Selim Han’ın huzurunda bağlılıklarını bildirmiş ve beraber bulunmuştu.

Şah İsmail, Palu’ya gelip Palu’yu zapt ederek Arap Şah-ı Türkmeniyye’yi hükûmetine bağladığında Cemşid Bey Asitane’den dönüşünde birçok cidal muharebeden sonra tekrar geri aldı.

Vefatında oğlu Hüseyin Can Bey ve bundan sonra da diğer oğlu Hasan Bey, Sultan Murad Han fermanıyla Palu hükûmetine nail oldular.

Bunlardan sonra sırasıyla Süleyman Bey ibn-i Hüseyin Bey, Devletşahzâde Yusuf Bey ve Ahmed Bey ibn-i Yusuf Bey ismindeki zatlar dahi saltanat-ı seniyye tarafından birer birer Palu hükûmetine tayin buyrulmuştur. Palu ümerasının sülaleleri hala Palu’da mevcut olup emirlik ve özel işleriyle meşguldürler.”

devam edecek…

[Detaylı bilgi için bknz.: Süleyman Yapıcı, Salnamelerde (Harput-Ma’muratül Aziz-El’aziz) Elazığ]

20.01.2023

Süleyman Yapıcı

Günışığı Gazetesi