geçen haftadan devam…

Geçen haftaki yazımızda Osmanlı salnâmelerine göre Elazığ’ın idari yapısından bahsetmiştik.

Bu haftaki yazımızda ise; 1301/1884 - 1325/1907 tarihli Ma’muratü’l-Aziz Vilayet salnâmelerine göre yeni yeni kurulmakta olan Ma’muratü’l-Aziz vilayetinin genel coğrafi durumundan bahsetmek istiyorum.

Ma’muratü’l-Aziz, Asitane’ye 200/215 saat uzaklığında (1 saat; 15 km.ye tekabül ediyor), Bağdad Caddesi (şimdiki Gazi Caddesi) üzerinde, ekvatordan 38.5 derece kuzey enlemi ile 36 derece 55 dakika (başka salnamede; 37 derece ve 50 dakika ile 39 derece ve 52 dakika) batı boylamı ve kıblesi dahi Haleb vilayetiyle Urfa sancağı ölçüsünde, Dersaadet’ten 8 derece 10 dakika ile 9 derece 38 dakika doğu eyleminin ortasında, Yine Dersaadet’ten başlangıç kabul edildiğine göre vilayetin merkezi olan Mezra 9 derece ve 21 dakika, denizden yüksekliği 1100 metre olan bir mevkiye kurulmuştur.

Ma’muratü’l-Aziz vilayeti, kuzey doğudan Erzurum ve Dersim vilayetleri, doğudan Diyarbekir vilayetine bağlı Palu kazası, güney doğudan Diyarbekir, güneyden Haleb vilayetinin bir şubesi olan Urfa sancağı ve Haleb’e bağlı Maraş sancağıyla Elbistan, Ayıntab ve kuzey batıdan Sivas vilayet ve kazalarıyla çevrilidir.

1325/1907 tarihli Ma’muratü’l-Aziz salnamesinde ise; Ma’muratü’l-Aziz vilayeti, kuzeyde Erzurum vilayetinin Kemah ve Kiğı kazaları, güneyde Diyarbakır vilayetine bağlı Ergani sancağı ile Halep vilayetine bağlı bulunan Urfa sancağı, doğuda yine Diyarbekir vilayetine bağlı Palu kazası, batıda ve kuzeybatıda da Sivas vilayetinin Kangal kazasıyla sınırlıdır. Meşhur Alman mühendislerinden Hanri Kybir’in haritasına göre vilayet kuzeyden güneye 56 saat uzunluğunda ve doğudan batıya doğru 42 saat eninde olup eşkenar dörtgen şekline benzemektedir.

Ma’muratü’l-Aziz vilayetinin yüzölçümünün beşte üçü yani 9.954’ü vadiler, dereler ve dağlar, beşte ikisi yani 6.636’sı ziraata elverişli arazi olmak üzere yaklaşık 16.590 km kareden yani 18.420.000 küsur dönümden ibarettir. Bütün araziden her kilometre ve metrekaresine 34 nüfus yani her nüfusa 32,5 dönüm yer isabet eder.

Ma’muratü’l-Aziz vilayeti 3 sancak, 17/16 kaza, 14 nahiye, 2.282 köy ve mahalle, büyük ve küçük 12/15 kasabadan müteşekkildir.

Merkez-i vilayet olan Ma’muratü’l-Aziz’de iki kasaba bulunup biri eski şehir Harput, diğeri önceden Ağavat Mezrası’dır. Ağavat Mezrası, önceleri Çötelizâde’lerin kendilerine mahsus olarak ikametgâhları, Ağaların ve beylerin karargâhı olması nedeniyle eski adı Ağavat Mezrası, yani Ağalar Mezrası diye anılmıştır. Daha sonra Hükümet merkezi buraya nakledilmiş ve Abdulaziz Han döneminde yeniden vilayet teşkilatı kurularak vilayet binası inşa edilmiştir. Abdulaziz ismine ithafen de Ma’muratü’l-Aziz adı verilmiştir. Padişah hazretlerinin desteğiyle gittikçe genişlemektedir.

Müşirlik makamı ve vilayet merkezi yaptıktan sonra civarında bir hastahane Hüseynik köyü ile Mezra’ya arasında bir kışla, sağlam bir cephane bina ettirmiştir. Sonraları dördüncü Ordu-yu Hümayun merkezi Erzurum ve daha sonra Erzincan’a nakledilmesinden dolayı müşiriyet dairesi ile kışla ve hastahane boş kalarak harap olmuş fakat o tarihten itibaren de Mezra’da hükümet yerleşmiştir. Mezkûr cephane hala baki olduğu gibi daha sonra oraya civarında ve mükemmel bir redif merkezi de tesis edilmiştir.

Üç sene önce Harput’un nizamiye yedinci ve redif otuz dördüncü fırkaları bu mevkiye yerleşmeleri üzerine adı geçen hastahane mahallinde halkın ve memurların yardımıyla ile büyük ve geniş bir kışla binası ile birlikte müşirlik dairesi yapılmıştır. Uzun müddet telgrafhane olarak hizmet veren bina ise askeri rüşdiye mektebine tahsis edilmiştir.

Hacı İzzet Paşa tarafından yaptırılan Vilayet Dairesi 2 Şubat 1892 yılında tamamen yanmış ve yerine Vali Enis Paşa tarafından hükumetin şanına yakışır bir hükumet konağı yaptırmıştır. Şöyle ki; Enis Paşa devlet hazinesinden hiçbir şey almadan kısmen kendisinin tedarik ettiği, kısmen de halkın gayret ve yardımlarıyla bugünkü hükumet konağı 1892 yılında yirmi beş kadar odayı ve mükemmel bir salonu, ruhani bir cami-i şerifi, gönlü cezbeden bir bahçeyi ve diğer müştemilatı ile hükümet konağı inşaatı tamamlanmıştır.

Ma’muratü’l-Aziz vilayeti; Anadolu, Suriye ve Irak topraklarının kesişme noktasında bulunduğu gibi Fırat ve Dicle havzalarına bir giriş noktası olup İstanbul, Karadeniz ve İskenderun sahillerine sıçrama noktasıdır. Bu münasebetle ticari ve askerî açıdan da çok önemli bir vilayettir.

Sahillere olan uzaklığı ve hızlı ulaşım imkânlarının bulunmaması nedeniyle bölgeden önemli oranda istifade edilememektedir. Ancak çok kısa zamanda Padişah hazretlerinin fermanları doğrultusunda hazırlanmakta olan Anadolu tren hattının bu bölgeden geçmesiyle arzulanan değerine kavuşacaktır. Böylece bölge önemli bir askeri nokta ve zengin ticari bir güzergâh halini alacaktır.

[Detaylı bilgi için bknz.: Süleyman Yapıcı, Salnamelerde (Harput-Ma’muratül Aziz-El’aziz) Elazığ]

30.12.2022

Süleyman Yapıcı

Günışığı Gazetesi