Tanzimat’ın ilanından sonra mahalli kültürel gelişmelerden biri de vilayet merkezlerinde matbaanın açılması ve “resmi vilayet gazetelerinin” çıkarılmasıdır.

Vilayet gazeteleri yanında, ilimizin yakın geçmişinde kültürel hayatımıza yön veren gazete ile birçok dergiler basın-yayın hayatında yerlerini almış ve birçok şair, edip ve yazarın yetişmesinde önemli roller üstlenmişlerdir.

Bu yazı dizimizde Anadolu basın-yayın hayatında önemli yer tutan ve şehrin; siyasi, sosyal, kültürel ve edebi hayatına yön veren gazeteleri kronolojik sırayla siz değerli okurlarıma hatırlatmak istiyoruz.

Bu gazetelerden ilki; “Ma’muratü’l-Aziz Gazetesi”dir.

Dergi olarak da “Sadâ Mecmuası”dır.

Bu gazete ve dergilerin kısaca tanıtımını yaptıktan sonra, ulaşabildiğimiz 1970 yılı öncesi yayımlanan gazete dergilerden o yıllara ait ilimizle ilgili yayınlanan bilgileri, önemli yazıları, şiirleri, hikâyeleri, fıkraları ve anekdotları siz okuyucularımla paylaşmak istiyorum.

Elazığ’da ilk matbaa taş baskısı olarak eyalet valisi Hacı İzzet Paşa zamanında 1866 yılında Müflezzâde Rıza Efendi tarafından kurulmuş olup Hacı Süleyman ve Ali Efendilerin yardımı ile işletilmeye başlanmıştır. Bu matbaada ilk basılan eser, Ömer Naimî Efendi’nin Kaside-i Bürde adlı eseridir. Bu matbaa ile gazete çıkarmak imkânı bulunamamıştır.  

Matbaa 1882 yılında yenilenmiş olup Hicri 1301-1305 ve 1307 tarihli Ma’muratü’l-Aziz Salnameleri’nde; “ilk matbaa Rumî 1299/1882 yılında mükemmel alet ve harflerin getirildiği yeni bir matbaanın açılışı yapılarak haftada bir gazete yayımlanmaktadır” bilgisi verilmektedir.

1316-1321 tarihli Nezaret-i Maarif-i Umumiye Salnameleri’nde ise; matbaa ile ilgili şu bilgiler verilmektedir:

“Matbaanın ismi: Vilayet Matbaası,

Matbaanın yeri: Hükümet Konağı,

İmtiyaz sahibi: Resmi,

Çeşidi: Taş ve hurufat,

Hangi lisanlarda basıldığı: Türkçe,

Kuruluş tarihi: R.1299/1882.”

H.1298/1882 tarihli Ma’muratü’l-Aziz salnamesinde kurulan matbaa çalışanları ile şu bilgi verilmektedir:

“Muhammed Hurşid Efendi,

Muavini Muhammed Ağa,

Taş Destgâhı adet 1”  

1301/1884 tarihli Ma’muratü’l-Aziz salnamesinde ise matbaa çalışanları ile şu bilgi verilmektedir:

“Hurufat:

Müdür Hacı Ömer Bey,

Muharrir Mustafa Satvet Efendi,

Mürettib Ahmet Şükrü Efendi,

Mukayyid Mukammed Efendi,

Destgâhî Ahmet Ağa,

Mürekkepçi Artin Efendi,

Müvezzi’ Kesbar Efendi,

Odacı Akop Ağa

Litoğraf:

Destgâhî Hurşit Efendi,

Refiki Muhammed Ağa.”

1304-1321 tarihli Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnameleri’nde ilk gazete olan “Ma’muratü’l-Aziz Gazetesi” ilgili şu bilgiler verilmektedir:

“Gazetelerin basıldığı Lisan: Türkçe,

Gazetenin ismi: Ma’muratü’l-Aziz,

Gazetenin imtiyaz sahibi: Resmi,

Yayın günü: Haftada bir Cumartesi,

Nüsha: 1000 adet.”

Matbaa Muharriri Mustafa Satvet Efendi, aynı zamanda Ma’muratü’l-Aziz gazetesinin de baş yazarıdır. Gazetenin ilk nüshasının ön sözünde şunları yazar:

“Bu kulunuz yani ben, Mustafa Satvet her ne kadar dördüncü ordu kaleminde yetişmiş isem de gazete sütunlarını süslemek başka bir mesleğe seslendiğinden, seçilerek tayin edildiğimden muharrirlik vazifesini hakkıyla yerine getirmeğe çalışacağım. Zaten bir gazetenin ömrü yazarlarının kaleminin kuvvetiyle ölçülür.”

Evet, “bir gazetenin ömrü yazarlarının kaleminin kuvvetiyle ölçülür.”

O dönemin meşhur şair ve yazarlarından Süleyman Faik, Hacı Hayri, Hacı Kerim, Ali Haydar ve Osman Remzi başmakale yazmışlardır.

Ma’muratu’l-Aziz Gazetesi 1883-1914 yılları arasında 31 yıllık bir yayın hayatı sürdürmüş ve bu süre içerisinde 1475 sayı yayınlanmıştır. Bu sayıdan itibaren yayınını durduran gazetenin 1920’lerden itibaren tekrar yayın hayatına başladığını görmekteyiz. Yayın periyodunda belli dönemlerde kesintilere uğrayan Ma’muratu’l-Aziz Gazetesi’nin yayın hayatı, 31 Ekim 1928 tarihinde yayınlanan 2129 sayılı nüshasıyla son bulmuştur.

Harf inkılabından sonra gazete “Elaziz” ismiyle 1929 yılının haziran ayında tekrar yayın hayatına başlamıştır. “Elaziz Gazetesi” 1930’larda vilayet matbaalarının özelleştirilmesi sonucunda kesintili de olsa yayına devam etmiş ve nihayetinde yayın hayatını 1935 yılında sonlandırmıştır.

Bir sonraki yazımızda yakın tarihimize damga vuran yazılı basın organlarını tanıtmaya devam edeceğiz.

[bkz: Salnamelerde Elazığ, Süleyman Yapıcı, s. 219-220, 467, 476; Elazığ’da Basın Hayatı, Fikret Memişoğlu, Yeni Fırat Dergisi, yıl 1964, sayı 22; Elazığ Basın Tarihi (1883-1960), Yavuz Haykır/Handan Haykır.]

[Taş Destgâhı: Taş basım; Hurufat. Harfler; Muharrir: Yazan, Yazar; Mürettib: Matbaa harflerini dizen kişi; Mukayyid: Kayıt, kayıt yapan; Destgâh: Tezgâh; Müvezzi’: Dağıtıcı, postacı; Litoğraf: Taş basım; Refik: Yardımcı.]

01.09.2022

Süleyman Yapıcı

Günışığı Gazetesi