Elazığ ve Kazaları İle İlgili Bilgileri Gün Yüzüne Çıkarıp Yakın Geçmişe Işık Tutan Eser

“SALNAMELERDE (Harput-Ma’muratü’l Aziz-El’âziz) ELAZIĞ”

Geçen haftaki yazımızda yaklaşık bir yılı aşkın dinlenme süreci içinde iki eserimin yayım hayatına girdiğinden bahsetmiştim.

Bunlarda biri “Palu Yetişkin ve Çocuk Oyunları”, diğeri ise “Salnamelerde (Harput-Ma’muratü’l Aziz-El’âziz) Elazığ” isimli onikinci eserimdi.

Evet, her şeyde bir hayır vardır.

“Salnamelerde (Harput-Ma’muratü’l Aziz-El’âziz) Elazığ” kısaca “Salnamelerde Elazığ” isimli eserim 2015 yılından beri hazır olup basım için bekliyordu.

Bu süreç niçin bu kadar uzadı?

Basımını kimler, niçin engellendi?

Çok uzun bir hikâye…

Zamanı geldiğinde bu hikâyeyi de sizlerle paylaşacağım.

“Salnamelerde Elazığ” kitabı, salnameler serisinin son kitabı.

İlk kitap; 2009 yılında Elazığ Valiliği ELESKAV yayınları tarafından yayımlanan roman boyu, 144 sayfa “Osmanlı Salnamelerinde Harput 1869-1928”,

İkinci kitap; 2013 yılında Tunceli Üniversitesi tarafından yayımlanan roman boyu, 414 sayfa “Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Dersim Sancağı 1869-1908”,

Üçüncü kitap; 2014 yılında Malatya Valiliği tarafından Malatya Kitaplığı arasında yayımlanan büyük boy, 304 sayfa “Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Malatya 1869-1908”,

Bu serinin dördüncü ve son kitabı ise; 2022 yılında Elazığ Belediyesi Kültürel Yayınları arasında yayımlanan büyük boy, 888 sayfa “Salnamelerde (Harput-Ma’muratü’l Aziz-El’âziz) Elazığ” kısaca “Salnamelerde Elazığ” kitabı.

Salnameler İl Yıllıklarıdır

Salname; bir sene zarfında meydana gelen olayları, gelişmeleri tespit etmek için hazırlanan eserlere verilen addır. Türkçe karşılığı yıllıktır. Salnameler, devlet tarafından resmi olarak yayınlandığı gibi, özel kuruluşlarca da neşredilmiştir. Osmanlı Devleti’nde ilk resmi salname; 1847 yılında Sadrazam Reşid Paşa tarafından hazırlattırıldı.

Bu Salnameler, Osmanlı’nın Çöküşünü Önlemek İçin Hazırlatıldı

Osmanlı Devleti 19. yüzyılda idarî, askerî ve iktisadî açıdan büyük bir çöküntünün içerisinde bulunmaktaydı. Çöküşün önüne geçmenin yollarını arayan devlet ricali, devleti dış tehditlere karşı savunmak için yoğun önlemler alırken, ülkeyi imar etmek ve sefalet içerisinde bulunan halkın ekonomik refah seviyesini yükseltmek için projeler hazırlayarak, bunları gerçekleştirmek konusunda da yoğun çalışmalar başlattılar.

Bu çerçevede, Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu topraklarda bulunan zenginlik ve imkânları tespit etmek için bütün vilayetlerde çalışmalar başlatıldı. Vilayet dâhilinde bulunan tabiî kaynaklar, ziraat, hayvancılık, üretim, nüfus, hizmet birimlerinin durumu, okullar, hastaneler, yollar, ormanlar vb. hiçbir konu ihmal edilmeden tespit edilen bilgiler yayınlanan vilayet salnamelerinde bir araya getirildi.

Vilayet salnameleri her yıl yeniden yayınlanarak, ait olduğu vilayette bir sene zarfında meydana gelen gelişme ve değişikliklerin izlenmesi mümkün hale geldi. Bu şekilde Yemen'den Kafkas’lara, Kafkas’lardan Balkanlar'a kadar ülkenin içinde bulunduğu durum bütün ayrıntılarıyla tespit edildi.

Salnamelerde Şu Konular Bulunmaktadır

Takvim, kronoloji (Hz. Âdem’den yayınlandığı tarihe kadar); Osmanlı padişahlarının kısa biyografileri; devlet görevlilerinin lakapları; valiler, il meclisi üyeleri, devlet daireleri ve bu dairelerin yöneticileri ile memurları, belediye başkanları ve belediye meclisi üyeleri; vilayete bağlı kaza ve nahiyeler ile bu kaza ve nahiyelerde bulunan askerî ve mülkî erkân; vilayette bulunan ordu birliklerinin durumu; arkeolojik kalıntılar ve tarihî eserler, türbeler ve bunların durumları hakkında genel bilgiler; resmî daire, mektep ve okullar, bu okulda görev yapan hocalar, mescid, evliya kabirleri, tekke, kilise, köprü, kahve vb. yerlerin sayıları (çizelgeler halinde); vilayetin tarihî ve coğrafî konumu; akarsular, göller, madenler, maden suları, ormanlar, genel gelirler ve giderler, ticaret, dokumacılık, hayvancılık, ziraî durum bağ ve bahçeler; devlet dairelerinin bütçeleri, gelir ve giderleri, genel nüfus: Müslüman, gayrimüslim (vilayet merkezi, bütün kazalar ve köyler dahil) nüfusları gibi çok teferruatlı bilgiler aktarılmıştır.

1847 yılında başlayan bu süreç, Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra 1928 yılına kadar aynı usul ve metotla salnamelerin yayınlanmasına devam edilmiştir.

129 Salname ve On Binlerce Sayfa Tarandı

Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti zamanında yayımlanan Salname-i Ma’muratü’l-Aziz, Salname-i Diyarbekir, Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı,  İlmiye Salnamesi, Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, Nevsâl-i Afiyet Salname-i Tıbbi, Salname-i Askeriye, Büyük Ticaret Salnamesi, Türk Ticaret Salnamesi, Ticaret Salnamesi gibi 129 salname ve on binlerce sayfa taranarak Harput, Ma’muratü’l-Aziz / El’aziz merkez, tüm kaza ve nahiyelerle ilgili olan bölümleri bir araya getirildi.

Bu Kitapta; Harput, Elazığ İle Birlikte Kaza, Nahiye ve Köyleri de Bulunmaktadır

Tüm bu salnamelerde; Harput, Elazığ ve kazaları ile ilgili bilgiler bir araya getirilerek harmanlanmış ve müstakil konular halinde siz değerli okuyuculara sunulmaya çalışıldı. Salname çalışmalarında bu tarz çalışma bir ilktir.

Harput, Elazığ ve kazaları ile ilgili tüm bilgiler, idari yapılarına ve yıllara göre kendi konuları içinde ele alınmıştır.

Bu eserde, şu ana kadar müstakil olarak ele alınmayan ve tüm salnamelerde yayınlanan bilgilerin tümünün aslına sadık kalarak Elazığ ve kazalarıyla ile ilgili bilgiler sadeleştirerek aktarıldı.

Bu Salnamelerde Verilen Bilgilerin Işığında Bu Kitap, Beş Bölümden Oluşmaktadır

Birinci bölümde; Harput (Ma’muratü’l-Aziz, El’aziz) ve kazalarının adının kaynağı, tarihi, coğrafi konumu, idari yapıları, vali ve mutasarrıfları, tarihi eserler,

İkinci bölümde; nüfus, aşiretler, halk ve gelenekler, mahalleler, çeşitli mülkler, resmî, tarihî, dinî, sosyal bina ve müessseler,

Üçüncü bölümde; eğitim ve öğretim müstakil olarak incelenmiş olup tüm medreseler, müslim ve gayrimüslim okulların isimleri, bilgileri, öğretmenleri ve öğrenci sayıları,

Dördüncü bölümde; bahçeler ve yetişen meyveler, ziraat ve ürünler, hayvancılık, ticaret, sanayi ve üretim, bankalar, cemiyetler, esnaflar ve sanatkârlar ve değirmenlerin isimleri,

Beşinci bölümde; resmi daireler ve memurlar, Dördüncü Ordu-yu Hümayun subayları ile ilmiye, mükiye ve askeriye rütbelerinde olan Harputlular (Elazığlılar) gibi bilgileri bir araya getirildi.

Kitabımızın sonunda ise kelime ve deyimler, kaynaklar, salnamelerde kullanılan harita ve fotoğraflar ile faydalandığımız 129 salnamenin kapaklarından örnek olarak birkaç salname kapaklarına yer verildi.

Bu Eser, Yakın Geçmişe Işık Tutmaktadır

Bu salnamelerin yayınlanmasının kültürümüz ve yakın tarihimiz için büyük yararlar getireceği şüphesizdir. Ayrıca salnamelerde yer alan bilgilerin yanında isimleri geçen şahıslar ve görevleri ile ilgili bilgilerin sunulacağı bölümlerde her Elazığlı kendi geçmişini görme ve tanıma imkânı bulacaktır.

Kısaca bu kitapla, Elazığ ve ilçeleri ile ilgili birçok bilgi ilk defa gün yüzüne çıkmış olacak, birçok bilgiye ilk defa ulaşacak ve yakın geçmiş ile ilgili merak ettiklerinizi bulacaksınız.

Bu çalışmayla Osmanlı Devleti’nin son dönemleri ile birlikte Cumhuriyet döneminin ilk yıllarını içine alan (1847-1928) son 80 yıllık Elazığ ve kazaları ile ilgili bilgileri gün yüzüne çıkararak geçmişe bir nebze ışık tutabildiysek ne mutlu bize…

19.08.2022

Süleyman Yapıcı

Günışığı Gazetesi